Links
- अथर्ववेद की महत्ता और उसकी समसामयिकता (अनन्त श्री विभूषित द्वारका शारदा पीठाधीश्वर जगद्गुरु शंकराचार्य स्वामी श्रीस्वरुपानन्द
सरस्वतीजी महाराज) - अथर्ववेद का संक्षिप्त परिचय (श्रीऋषिरामजी रेग्मी)
- Books on Atharvaveda (Source: Kalanidhi Reference Library, IGNCA)
धार्मिक संस्कार
समपरण भरतय ससकत यजञदन और तप इन तन शबदम समहत ह1 इनम भ यजञ क वशषट महततव ह इसलए छनदगयपनषद म धरमक तन आधरसतमभम ज पहल आधरसतमभ ह उसम भ यजञक सथन सरवपरथम ह2 वदक आरष समपरदयम यजञक ज मखय अरथ ह उसक उललख कतययन न अपन शरतसतरम कय ह यथ 8211 दवतक उददशयस दरवयक तयग ह यजञ ह3 दवतस ततपरय अगनइनदरद दवत दरवयस ततपरय दह चवल ज तथ सम इतयद तथ तयगस ततपरय ह 8211 उन दवतओक उददशयस कय जन वल ऐस वयपर जसम अपन सवतवक नवतत ह4 इन यजञक मखयतय द वभग ह 8211 1 शरत तथ 2 समरतत शरतपरतपदत यजञक शरतयजञ तथ समतपरतपदत यजञक समरतत यजञ कहत ह शरतयजञम कवल शरतपरतपदत मनतरक परयग हत ह तथ समरतत यजञम वदक परणक तथ तनतरक मनतरक परयग हत ह समतयम तथ गहयसतरम औपसनहम वशवदव परणव अषटक मसशरदध शरवण तथ शलगव इन सत यजञक वरणन कय गय ह अत य समरतत यजञ ह इनह क पकयजञ भ कहत ह ववहक चतरथ हमक अननतर वधपरवक समपदत अगनक ह समरततगन कहत ह इस अगनम औपसनहम वशवदव आद समरतत यजञक अनषठन कय जत ह शरतयजञम सत यजञ हवरयजञ ह तथ सत यजञ समयजञ ह हवरयजञ इस परकर ह यथ अगनहतर दरशपरणमस आगरयण चतरमसय नरढपशबनध सतरमण तथ पणडपतयजञ इस परकर सत समयग इस परकर ह यथ 8211 अगनषटम अतयगनषटम उकथय षडश वजपय अतरतर तथ आपतरयम5 सकषपम यद कह जए त कल 21 यजञम औपसन हम आद सत यजञ समरततयजञ तथ शष चदह यजञ शरतयजञ इन चदह यजञ म सत यजञ हवरयजञ ज अगनहतरद ह तथ शष अगनषटमद सत शरतयजञ सम यजञ ह जन यजञम चवल 8211 ज आदक आहत द जत ह व हवरयजञ ह तथ जन यजञम समक आहत द जत ह उनह समयजञ कहत ह जस परकर समरततयजञक लए समरततगन क सथपन क जत ह उस परकर शरतयजञक लए शरतगन क सथपन क जत ह य शरतगन मख रपस तन ह यथ 8211 गरहपतय आहवनय तथ दकषणगन इनह तन अगनयम समसत शरतयजञक अनषठन कय जत ह अरथत अगनहतर आद सत हवरयजञक भ अनषठन तथ अगनषटमद सत समयगक भ अनषठन अब करमश एकएक करक शरतयजञक सकषपत ववचन कय जत ह शरतयजञम सबस पहल अगनहतरक नम आत ह अगनक उददशय करक सय तथ परत ज हम कय जत ह उस अगनहतर कहत ह दध ह इस यजञक दरवय ह यद कमय अगनहतर कय जत ह तब कमननसर तल दह दध सम चवल घ फल जल आद अगनहतरक दरवय हत ह6 इस सयकल अगनहतरक मखय दवत अगन तथ अङगदवत परजपत तथ परत अगनहतरक मखय दवत सरय तथ परजपत अङगदवत हत ह यह अगनहतर यजमनक दवर ह कय जत ह तततरय सहतक अनसर यद यजमन न कर सक त एक ऋतवज अरथत अधवरयक दवर भ यजमनक अगनहतरक कय ज सकत ह7 अगनहतर सय एव परत परतदन कय जत ह इसक पशचत दरशपरणमसषटक उललख कय गय ह ज परतयक 15दनक बद क जत ह दरश आमवसयक कहत ह अत दरशषट आमवसयक तथ परणमसषट परणमक क जत ह दरशषटम तन यग कए जत ह यथ 8211 आगनय परडश इनदरदवतक दधदरवयक यग तथ इनदरदवतक पयदरवयक यग इस परकर परणमसषटम आगनय अषटकपल परडशयग आजयदरवयक अगनषमय उपश यग तथ अगनषमय एकदश कपल परडशयग इस परकर कल 6 यग कए जत ह यह दरशपरणमसषट समसत कमय इषटयक परकत ह8 इस दरशपरणमसषट क अनषठन यजमन अपन पतनक सथ करत ह तथ सहयकक रपम अधवरय बरहम हत तथ आगनधर य चर ऋतवज हत ह9 खतस नयनय अनन आनक समय आगरयणषट10 क जत ह शरद ऋतम तथ वसनत ऋतम यह इषट क जत ह नय चवल अथव ज इस इषट क परधन दरवय ह ज इनदरगन तथ दयवपथव इन दन दवतओ क लए हत ह टट हए जस रथ क मरममत क गई ह वह रथ इस इषट क दकषण हत ह इसक अतरकत रशम वसतर मधपरक तथ वरषम पहन हआ वसतर दकषणक रपम दय जत ह इसक कए जनक बद ह यजञक दवर नय अननक परयग कय जत ह showmore more8221Read More8221 less8221Read Less8221 परतयक चथ महन ज यग कय जत ह उसक नम चतरमसय ह इसम चर परव ह यथ 8211 वशवदव परव वरणपरघस परव सकमध परव तथ शनसरय पहल परव वशवदव11 फलगन मसक परणमक कय जत ह अगन सम सवत सरसवतपष मरत सवतवन तथ दयवपथव य वशवदव परवक दवत ह परडश चर पयसय सम य दरवय ह जनक आहत द जत ह इसक फल भ ह सनतत क उददशयस वशवदवपरव क अनषठन कय जत ह12 आषढमसक परणमक वरणपरघसपरव13 क अनषठन कय जत ह इसम द वद बनई जत ह एक उततरवद तथ दसर दकषणवद अधवरय उततरवदपर अनषठन करत ह तथ परतपरसथत दकषणवदपर करय करत ह वरणपरघसपरवक लए करमभ पतरक नरमण कय जत ह तथ उसक लए एक हम भ हत ह यह करमभ पतर गलदपकक आकतक तथ ज स बनय जत ह14 चतरदशक दन अधवरय क दवर चर करमभ पतर बनए जत ह परणमक दन अधवरय मष तथ परतपरसथत मष बनत ह धन अशव तथ छह अथव बरह गव दकषणम द जत ह वरणपश जलदर रग तथ वत रगस मकतक लए वरणपरघस परवक अनषठन कय जत ह अगन सम इनदरगन तथ वरण इसक दवत ह जनक लए परडश चर तथ पयसय क आहत द जत ह करततक महक परणमक सकमध15 परवक अनषठन कय जत ह यह द दनम पर हत चतरदश स इसक अनषठन पररमभ हत ह इसम अनकवतषट सनतपनयषट गहमधयषट दरव हम करडनयषट अदतषट महहव पतरयषट तथ तरयमबकषट आद अनषठन कए जत ह अगन मरत अदत ऐनदरगन वशवकरम तरयमबक तथ पतर आद दवत इस परवम हत ह जनक लए चर सननययआजय धन आदक आहत द जत ह घरम ज कनयए ववहक यगय हत ह उनक ववहक लए सकमधपरवक अनषठन कय जत ह सकमधक तरनत बद शनसरय परवक अनषठन कय जत ह वय और आदतय य द दवत इस परवम हत ह अत इस परवक नम शनसरय ह16 वशवदवपरवक समन यह भ पच हव द जत ह इसक अतरकत शनसर क लए दवदशकपल वयक लए दध तथ सरयक लए एक कपल परडश इसक दकषण 6 बलस यकत हल अथव द बल इसक अतरकत सरयक लए सफद घड अथव गय दकषणक रपम द जत ह चतरमसय यजञक बद नरढपशबनधयग कय जत ह जसक ऐनदरगन सरय मखय दवत ह तथ एकदशकपल परडश क आहत द जत ह इसक अनषठन वरषम एक य द बर शरवण अथव भदरपद महम कय जत ह इस यजञक अनषठनक लए अधवरय हत मतरवरण तथ परतपरसथतक वरण कय जत ह दकषणक रपम यजमन ऋतवज क हरणय तथ परणपतर दत ह इनदर दवतक लए सतरमण यग कय जत ह इस यजञक लए अधवरय बरहम हत आगनधर परतपरसथत तथ मतरवरण य छह ऋतवज हत ह ऋदधक कमनस बरहमणक दवर सतरमण यजञ वशष रपस कय जत ह सवरजय क परपतक लए कषतरयक दवर भ सतरमण यजञ करनक वधन परपत हत ह यह यजञ चर दन तक चलत ह तथ वशष परकरक आसव बनय जत हजसक आहत द जत ह बछडक सहत गय इस यजञक दकषण हत ह इस यजञम वजपय तथ रजसयक समन यजमन क तरथ नदय तथ समदरक जलस अभषक कय जत ह पतरक लए पणडपतयजञ कय जत ह दरशषटक अङग हनस यह अमवसयक दरशषटस पहल ह कय जत ह दकषणगनम चर पकय जत ह पतरक लए पणडदन हत ह तथ छह बर हथ जडकर पतरक परणम कय जत ह पकयजञक अतरकत शरतयगम जन अगनहतर दरशपरणमस आगरयण चतरमसय नरढपशबनध सतरमण तथ पणडपतयजञ क उललख गतम धरमसतरम कय गय उनक बरम सकषपत परचय परसतत कय गय 21 यजञम 14 यजञक बत ह चक शष 7 यजञ रह जत ह ज समयगक शरणम आत ह इन सत समयगक नम इस परकर ह यथ 8211 अगनषटम अतयगनषटम उकथय षडश वजपय अतरतर तथ अपतरयम इन सत समयगम अगनषटम सबस परथम आत ह परजपत न परज उतपनन करनक इचछस बहत हनक कमन क और ऐस कमन करत हए ह उसन परजननसधनरप अगनषटमक दरशन कय इसक पशचत उसन दशयमन यह सर सषट उतपनन क17 इसक अतरकत परणम भ अगनषटमक उतपतत क उललख मलत ह18 कलक परणक अनसर यजञवरहक उठ हए कपलस लकर करणमल तकक भगस अगनषटमक उतपतत हई19 शतपथ बरहमणक एक आखययकक अनसर दवतओन तपसय करक अगनषटम क वधन परपत कय जसक दवर उनहन असर क वरध कय20 ऐतरय बरहमणक अनसर अगनषटम सकषत अगन ह ह उस करतरप अगनक दवन सतमक दवर सतत क इसलए उसक नम अगनसतम हआ अगनसतम हत हए उस नमस यकत करत क परकष रपम वयवहर करनक लए वदक लगन सकर क षकरम तकरक टकरम बदलकर उसक अगनषटम कहन पररमभ कय अत अगनसतम अगनषटम कहलन लग21 अगनषटम नमक यजञयजञय समक गयन सबस अनतम कय जत ह इसलए इसक नम अगनषटम हआ22 अगनषटम क अनषठन सतरह ऋतवज क दवर समपनन हत ह सतरहव ऋतवज सवय यजमन हत ह ज क सवय यजञक सवम ह23 यजमनतरकत य सलह टटतववफ चर वरगम वभकत कए गए ह24 तणडय बरहमणन दकषणम द जन वल 10 वसतओ क उललख कय ह25 इनम गओक सखय 112 ह नशचत क गई ह26 कतययन न नरधरत 100 गओक वतरण यजञक सलह ऋतवजम इस परकर कय हबरहम उदगत हत एव अधवरय क 1212 गव अरधदन सजञक ऋतवज बरहमणचछस परसतत मतरवरण एव परतपरसथत क 66 गव ततयन सजञक ऋतवक पत परतहरतत अचछवक तथ नषट क 44 तथ पदन सजञक ऋतवज आगनधर सबरहमणय गरवसतत तथ उननत क 33 गव27 अगनषटमक अनतरगत सवन करमम गए जन वल28 सततरक सखय 12 एव शसन कए जन वल शसतर29 क भ सखय 12 ह ह परत सवनम तरवतसतमतमक30 बहषपवमनसततर31 तथ पञचदशसतमतमक32 चर आजय सततर33 क गयन कय जत ह शसतरम आजयशसतर परउग शसतर मतरवरण शसतर बरहमणचछसशसतर तथ अचछवक शसतरक शसन कय जत ह मधयनदन सवनम पञचदशसतमतमक मधयनदन पवमन सततर तथ सपतदशसतमतमक34 चर पषठ सततर35 क गयन कय जत ह शसतरम मरतवतय शसतर नषवफवलय मतरवरण बरहमणचछस तथ अचछवक शसतरक शसन कय जत ह ततय सवनम आरभव पवमन36 तथ अगनषटम37 सततर क गयन तथ वशवदव एव अगनमरत शसतरक शसन कय जत ह जस परकर हवरयगक परकत दरशपरणमसषट ह उस परकर समसत समयगक परकत अगनषटम यजञ ह उकथय षडश वजपय अतरतर तथ अपतरयम य छह समयग अगनषटम क वकत ह उकथय नमक समयगम अगनषटमक सततर एव शसतरक अतरकत अनय तन सततर उकथय सततर एव शसतर उकथय शसतरपय जत ह इस परकर सयकलन समरस नकलत समय गय जन वल सततर एव कह जन वल शसतर कल मलकर 15 हत ह38 पश शकत सनततक कमनस उकथय नमक समयगक अनषठन कय जत ह षडश यजञम 15 सततर एव शसतरक अतरकत एक अनय सततर एव शसतरक गयन एव पठ हत ह जस ततय सवनम षडशक नमस पकर जत ह इसक दकषण लहतपगल घड य मद खचचर हत ह39 अतरतरक नम ऋगवद 71037 म भ आय ह यह एक दन और रतरम हत ह अतरतरम 29 सततर और 29 शसतर हत ह इसम आशवन नमक शसतर गय जत ह कनत इसक परव रतरम 6 आहतय द जत ह ऐबर 143 1657 आशवशरस 645 सतयषढ 97 तथ आपसतमब 153814411 म अतरतरक करमकणडक वसतरपरवक नरपण कय गय ह अपतरयम अतरतरक ह सदश ह कवल अतरतरक अपकष वसतत ह इसम चर अतरकत सततर कल मलकर 33 सततर और चर अतरकत शसतर हत एव उसक सहयक दवर पढ जत ह अगन इनदर वशवदव और वषणक लए करमस एक एक अरथत कल मलकर चर चमस हत ह40 आशवशरस 9111 क मतस यह यजञ उन लग दवर समपदत हत ह जनक पश जवत नह रहत य ज अचछ जतक पशक आककष हत ह अपतरयमक दकषण सहसतर गव हत ह हतक रजतजटत तथ गदहयस खच जन वल रथ मलत ह तबर 20345 क कहन ह क इसक नम अपतरयम इसलए पड ह कयक इसक दवर अभककषत वसत परपत हत ह आधपतय आशवशरस 991 य समदध आपशरस 1811 य सवरजय नरवरध रजय अथव इनदरक सथत क अभलष ह वजपयक अनषठन करत ह इसम षडशक वध पय जत ह और यह जयतषटमक ह रप ह कनत इसक अपन पथक वशषतए ह अधकश पदरथक सखय 17 ह उदहरणक लए सततर एव शसतरक सखय 17 ह दकषणम 17 वसतए द जत ह यप 17 अरतनय वल हत ह यपम ज परधन बध जत ह वह भ 17 टकड वल हत ह 17 दन तक ह यह वजपय यजञ चलत ह परजपतक लए सर 17 पतरम भर जत ह समरस भ 17 पतरस ह भर जत ह 17 रथ हत ह जनम घड जत जत ह तथ जनक दड क जत ह वदक उततर शरणपर 17 ढलक रकख जत ह जनह बजय जत ह41 वजपयक समपदन शरद ऋतम कय जत ह इसक समपदन कवल बरहमण य कषतरय ह कर सकत ह वशय नह तबर 132 लटययनशरस 8111 कशरस 1411 एव आपशरस 1811 आशवलयनक कहन ह क दकषणक रपम 1700 गए 17 रथ घड सहत 17 घड परषक चढन यगय 17 पश 17 बल 17 गडय सनहर परधनझलरस सज हए 17 हथ दए जन चहए य वसतए परहतम बट द जत ह वजपयक पशचत रज रजसय यजञ करनक अधकर हत ह और बरहमण बहसपतसव42 करनक अधकर हत ह आशवशरस 9929 रजसययजञ एक लमब अवध तक चलन वल यजञ ह यह यजञ कवल कषतरय दवर ह कय जत ह शबर 9348 म आय ह क रजसय करनस वयकत रज हत ह तथ वजपय करनस समरट हत ह यह एक धवन अवशय नकलत ह क रजसयक ह पशचत वजपय कय जत ह कयक समरट क सथत रजक पशचत ह रजसय क समपतक एक मस उपरनत सतरमण नमक इषट क जत ह तततरय सहत 18117 तततबर 14910 शबर 5235 ऐबर 713 एव 8तबर 18811 आपशरस 18822 कशरस 1519 आशवशरस 934 लटयशरस 913 शखशरस 1512 बधशरस 12 म रजसयक नरपण वसतरपरवक कय गय ह सषटक आदकलस समरतत एव शरतयजञक अनषठन क परमपर अखणडरपस चल आ रह ह अतयनत परचनकलम वशषट जनन जन शरतयजञक अनषठन कय उनक वसतत उललख परणक मधयमस हम परपत हत ह शरमदभगवत परण क ह ल त चतरथ सकनधक तसर अधययम दकषक दवर कए गए वजपय यजञ तथ बहसपतसव नमक महयजञक वरणन आत ह भगवत म आत ह क दकषन ऐस यजञतसव कय जसक चरच आकशमरगस जत हए दवतओन क43 चतरथ सकनधक 19व अधययम पथक दवर कए जन वल 100 अशवमध क दकष लए जनक उललख ह44 जब पथ 99 अशवमध कर चक त यजञशवर भगवन इनदरक सहत वह उपसथत ह गए45 महरज नभक वषयम ज लककत परसदध थ उसक उललख शकदव न परकषतक सममख इस परकर कय यथ 8211 बरहमणयऽनय कत नभरवपर मङगलपजत यसय बरहष यजञश दरशयमसरजस भगप 547दध अरथत महरज नभक समन बरहमणभकत कन ह सकत ह जनक दकषणदस सनतषट हकर बरहमणन अपन मनतरबलस उनह यजञशलम सकषत वषण भगवन क दरशन कर दए अषटम सकनधक 18व अधययम भगवन वमन क उपनयन ससकरक वरणन हआ ह इस अवसर पर कह गय ह क जब भगवन वमन न सन क बल बहतस अशवमधयजञ कर रह ह त उनहन वहक लए यतर क और नरमद नदक उततर तटपर भगकचछ नमक सनदर सथनपर पहच गए46 जन शरतयगक सकषपत परचय आपक सममख दय गय उनक अनषठन करन वल वदक शरत समयज वदवन आज भ भरतवरषम ह तथ अनक वदक कलपरवरम नतय अनषठनक रपम भगवन अगनदवक आरधन नरनतर क जत ह 1 तमत वदनवचनन बरहमण ववदषनत यजञन दनन तपस नशकन 2 तरय धरमसकनध यजञऽधययन दनमत परथम छउ 223 3 दरवय दवत तयग कशरस 122 4 दरवय दधसमवरहयवद दवत अगननदरद तयग तदददशन करयमण सवतवनवतयनकल वयपर इदमव यगसवरपम कशरस सरलवतत 122 5 गतमधरमसतर 818 6 तल दध पय सम यवगरदन घतम तणडल फलमपशच दश दरवयणयकमत समरततललस 7 तसयतसयगनहतरसय यजञकरतरक ऋतवक तस 236 8 सरवङगपदशत दरशपरणमसयग परकतरतयचयत इतरसतवषटय वकतय इत सरलवततभमक पषठस 34 दरशपरणमसवषटन परकत आपशरस 24332 9 तसमददरशपरणमसयरयजञकरतशचतवर ऋतवज तस 236 10 अगर नवननतपतयननतरमयनमचरण यसय तदगरयणनम सरलवतत भमक पषठस 40 11 वशव दव अपशयन यत परव तदवशवदव परव 12 परजकमसयप वशवदवम कशरस 5220 13 परकषट घस भकषयवशष यष हवरवशष त परघस वरणमददशय परघस वरणपरघस 14 दपपतरसदशन भवपषटनरमतन पतरण करमभपतरण 15 सकमधनत बरधदनत दवत एभरहवरवशष इत सकमध 16 शन वय सर आदतय त दवत असयत शनसर परव सरलवतत भमक पषठस 36 17 परजपतरकमयत बह सय परजययत स एतमगनषटममपशयततमहरततनम परज असजत तबर 611 18 गयतर च ऋचशचव तरवतसतम रथनतरम अगनषटम च यजञन नरमम परथमनमखत वषण प 1552 दर मरकणडय प 4531 बरहमणड प 1850 19 कलक परण 8211 अधयय 30 20 तत दव अरचनत शरमयनतशचरसतऽएतदगनषटमसदय ददशसतऽएतनगनषटमसदयन सरव यजञ 8230 समवञजनतनतरयननसरनयजञततथ शतपथ बरहमण 42412 21 स व एषऽगनरव यदगनषटमसत यदसतवसतसमदगनसतमसतमगनसतम सनतमगनषटम इतयचकषत परकषण परकषपरय इव ह दव ऐबर 3145 22 जञयजञय इतयसयमगनययमतपनननगनषटमसमन समपतरसयगनषटम इत नम समपननम तणडय बरहमण 611 पर सयण भषय अगनषटम स य ह अगनषटमसततर यजञयजञय समपयत जमनय नययमल वसतर 161642 23 सवमसपतदश करमसमनयत जमन 371838 24 अधवयवरग बरहमवरग हतवरग एव उदगतवरग 25 गशच अशवशच अशवतरशच गरदभशच अजशच अवयशच वरहयशच तलशच मषशच तबर 16110 26 दकषणय दवदशशतगरपय वभजय दन जयतषटम वसतर 103047 27 यथरमभ दवदश दवदशदयभय षड षड दवतयभयशचतसतरशचतसतरसततयभयसतसतरसतसतर इतरभय कशर 10 224 28 सततर च उदगतपरषसतरभ करयमण समगन वशष कशर 91329 पर सरलवतत 29 हतर टटगवदमनतर करयमण दवतनषठगणभधन शसतर शसन चचयत कशर 10308 पर सरलवततक टपपण 30 तरवत तरवरमवतततरयसधयमतननमक सतमम तबरस 616 यसत तरवतसतमऽसत तरयवतय नवरचच समपदयनत तबरस 622 तरवद बहषपवमनम जबर 2135 31 सकततरयगनसधय सततर बहषपवमनमतयचयत ततरवसथतनमच पवमनरथतवत बह सबनधचच वसतर 14367 32 पञचदशसतम तचगतन तसणमच तरषवप परययष पञचवरवततसधय पञचदशसतमम तबरस 618 33 तन अगन आ यह वतय आ न मतरवरण आ यह सषम ह त इनदरगन आ गत सतम एतन परत सवन गयतरसमन गयमनन चतवरयजयसततरणतयचयनत वसतर 14367 34 परथमवतत परथमयमच तररभयस दवतयवतत मधयमयम ततयवतत मधयमततमय सऽय सपतदशसतम इत ऐबर 3144 35 एतन अभ तव शर ननम कयनशचतर आभवत त व दसममतषहम तरभरव वददवसम एतन करमण रथनतरवमदवयनधसकलयसमभरमधयनदनसवन गयमनन पषठसततरण इतयचयनत वसतर 14367 36 आरभव सजञक पवमन जयतषटम ततयसवनऽसत तसमन पञचसकतन तत गयतरअनषटपउषणकककबजगतभ पञचचछनद सपतसम च भवतवसतर 926 37 यजञयजञ व अगनय इतयसयमच गयमनमगनषटमसजञक सततरम कशर 1071 पर सरलवतत अगनषटमससथपरयकत मखय सततरमदम सतयषढ 94 पर गपनथक वयखय 38 ऐबर 143 आशवशरस 6113 39 ऐबर 1414 आशरस 1423 आशवशरस 623 सतयशरस 97 40 आपशरस 1441216 सतयशरस 97 शखयन 1551418 41 आपशरस 1815 तबर 1875 आपशरस 18112 आशवशरस 9923 42 जमन 432939 क मतस बहसपतसव वजपयक ह अग ह तततरय बरहमण 271 आपशरस 2275 तथ आशवशरस 953 क अनसर बहसपतसव एक परकरक एकह समयग ह ज आधपतयक अभलष दवर कय जत ह आशवशरस 953 न बरहमवरचसक अभलषक लए इस करनक कह ह तततबर 271 न रजपरहत पदक परपतक लए इस करनक कह ह 43 तदपशरतय नभस खचरण परजलपतम भगप 435 44 अथदकषत रज त हयमधशतन स बरहमवरत मन कषतर यतर परच सरसवत भगप 4191 45 भगवनप ववफणठ सवफ मघवत वभ यजञरयजञपतसतषट यजञभवफ तमभषत भगप 4201 46 शरतवशवमधरयजमनमरजत बल भगणमपकलपतसतत जगम ततरखलसरसभत भरण ग सननमयन पद पद भगप 81820 लखक 8211 ड नरयणदतत शरमLinks
- The Ritual of Yagna An Environmental Approach (Dr. Rachana Sharma)
- The content and structure of the Vedic ritual – an enquiry into the common element (Prof. Dipak Bhattacharya)
- वैखानसीय मन्त्र विमर्श (The Concept of Mantra in Vaikhanasa Agama) (Shitala Prasad Pandey)
- Fire in Vedic and Ancient Iranian Literature (Alamdar Moghaddam Sayyad Hassan)
- प्राचीन भारत में षोडश संस्कारों का वैज्ञानिक महत्व (Scientific Importance of the Sixteen-Ceremonies in Ancient India)(Swati Srivastava)
- वैदिक यज्ञ एवं यज्ञ की वैज्ञानिकता (Science in Yajna) (Pradeep Kumar Dubey)
- The Science of Rituals (Frits Stall)